Feccere fiɓnde

J- Alla woni Joom am neeɗo mi woni jom binnde ɗe e neema Makko.
Woni daliil ɗuum ko daalol Alla: ( denndaangal jettooje ngoodanii Alla jom binnde). [ simoore Faatiha:2]

Jaabawol- Diine am ko islaam, ɗuum woni: jebbilanaade Alla ka tawhiid, e ɗowtaraade Mbo ɗoftaade, e hisde e sirku e yimɓe mum.
Alla Toowɗo O daali: ( tigi tigi diine ka Alla ko islaam...). [ Simoore Aali Imraana: 19].

Jaabawol- Muhamadu yo o his.
Alla Toowɗo O daali: ( Muhamadu ko nelaaɗo Alla...). [ Simoore Fathi:29 ].

Konngol wootadinde woni " laa ilaaha illal laahu" woni maana maggol ko dewateeɗo alah e goongo mbo wonah Alla.
Alla Toowɗo O daali: ( anndu tigi tigi alah(ndiga) dewateeɗo e goongo mbo wonah Alla). [Simoore Muhamadu:19].

Jaabawol- Alla hombo ka kammu e dow arsi, dow denndaangal tagaaɗe, Alla daali: ( Jurmotooɗo O, hombo ka arsi hombo hiilndi e njeyaandi makko 5) [Simoore Ɗaaha: 5]. Alla daali: ( ko kanko woni poolɗo e dow jiyaaɓe makko, ko kaŋko woni ñaañɗuɗo kumpatiiɗo 18) [Simoore An aam:18] .

Jaabawol: woni maana mum ko Alla nelii mbo wonande winndere nde beltinoowo jeertinoowo.
Ina waɗɗii:
1- ɗoftaade mbo ko o yamiri.
2- Gooŋɗinde mbo ko o habri ko.
3- waasde woopde mbo.
4- Alla rewiretaake si wonah ko O sariyini ko, ko ɗuum woni ñeemtinde sunno e accude bidaa.
Alla Toowɗo O daali: ( kala ɗoftiiɗo nelaaɗo o ɗoftiima Alla...)[ simoore Annisaa'i:80] Ceniiɗo O daali: (O wowlatah belaaɗe3. ɗum wonaah si wonah wahyu bahyaaɗo 4.) [Simoore Najmi : 3,4]. Tedduɗo Toowɗo O daali: ( woodanii on ka nelaaɗo Alla ñeemtanirgal moƴƴal, wonande oon joortiiɗo Alla e ñalngu cakkatiiɗo, o jaŋtii(siftori) Alla ko heewi 22) [Simoore Ahjaab: 21]

Jaabawol: O tagri en ko rewde Mbo, kaŋko tan denndadiijo alanaa Mbo.
wonah ngam belaaɗe e fijirde.
Alla Toowɗo O daali: ( Mi tagraani yimɓe e jinneeji si wonah yoɓe ndew Am 56). [Simoore Jaariyaati: 56].

Jaabawol : ɗuum ko innde renndinnde kala ko Alla yiɗi O wela ɗum, ummaade e konngi e golleeji birniiɗi e ɓannguɗi (peeñɗi).
Ɓannguɗi: Hono jaŋtaraade Alla e ɗemngal ummaade e subahinaade e yettude e mawninde, e juulde e hajju.
Birniiɗe: Hono wakkilaade e kulol e njoorto.

Jaabawol: ɓuri mawnude ko waɗɗii e men woni: Wootadinde Alla Toowɗo O.

Jaabawol1: Tawhiid Rubuubiya: ko oon woni gooŋɗinde wonde ko Alla woni tagɗo garsaqinoowo jeyɗo jiiloowo, kanko tan O alah denndadiijo.
2- Tawhiid Uluuhiya: oon woni teelɗinande Alla dewal, alah dewateeɗo e goongo mbo wonah Alla Toowɗo O.
3- Tawhiid inɗe e sifaaji: oon woni gooŋɗinde inɗe e sifaaji Alla Toowɗo garɗe e Quraana e sunna, ko aldah e yerinde wollo nanndinde wollo ɓolɗinde.
Daliil nooneeji tawhiid tati ɗi: daalol Alla Toowɗo O: ( Jom kammuuji e leydi e ko woni e hakkku- nde majji, rew Mbo muññoɗa e rewde Mbo, mbela haɗa annda tokoraajo wonande Mbo 56). [Simoore Mariyama: 65].

Jaabawol: ko sirku ɓuri mawnude, (sirku woni renndinde Alla e goɗɗum).
Alla Toowɗo O daali: ( Pellet Alla yaafataako nde O renndinte e goɗɗo kono hombo yaafo ko jaasi ɗuum mbo O haajani kala denndinɗo Alla e goɗɗo o fepandiima bakkaat njana). [Simoore Nisaa'i: 48] .

Jaabawol: Sirku woni: firlitande noonee e nooneeji dewe wonande mbo wonah Alla
Toowɗo.
Nooneeji sirku:
Sirku njano: hono ñaagaraade mbo wonah Alla Toowɗo O, wollo sujjande mbo wonah Alla, wollo hirsirde ko wonah Alla tedduɗo O.
Sirku tokooso: Oon woni hono woondirde ko wonah Alla, wollo jogaade piɓi, ɗuum woni ko haɓɓate ngam fooɗde nafoor wollo duñde lorlo, e seeɗo e yeengo, hono lobbinde juulde makko ngam yimɓe ndaara mbo.

Jaabawol: Hay goto anndah ko wirnii si wonah Alla gooto O tan.
Alla Toowɗo O daali: ( maaku, alah gannduɗo ko wirnii e nder kammuuji e leydi mbo wonah Alla, ɓe tinatah ndeɓe umminte 65). [ Simoore Namli: 65 ].

Jaabawol-1: Gooŋɗinde Alla Toowɗo O.
2- E malaykaaji Makko, (maako)
3- E defte Makko.
4- E Nelaaɓe Makko.
5- E ñalngu cakkatiingu.
6- E hoddira ko moƴƴi heen e ko boni heen.
Woni daliil ɗuum ko: hadiis Jibriilu lolluɗo ka Muslim, Jibriilu wii Annabi- yo o his-: " Habram ko woni iimaan, O maaki: Konde ngooŋɗinta Alla, e malaykaaji makko, e defte makko, e nelaaɓe makko, e ñalngu cakkatii- ngu,ngooŋɗina hoddira ko moƴƴi heen e ko boni heen"

Jaabawolo gooŋɗinde Alla Toowɗo O:
Ɗuum woni nde ngooŋɗinta wonde ko Alla tagma yeɗma, ko kaŋko woni jeyɗo jiiloowo tagaaɗe ɗe kaŋko tan.
Ko kanko woni dewateeɗo, alah dewateeɗo e goongo mbo wonah Makko.
Ko kanko woni deweteeɗo mawɗo timmuɗo mbo jettooje ngoodani, ina woodani mbo inɗe ɓurɗe moƴƴude, e sifaaji ɓurɗi toowde, O alah giƴiraawɗo, O nanndaani e hay ndiga.
Gooŋɗinde malaykaaji:
Koɗi tagaaɗi ɗi Alla tagiri annoore, ngam ɗi ndewa Mbo ɗi ɗofto jamirooje Makko ɗoftagol timmungol.
Ina e heɗi Jibriil yo o his, oon tellinoowo wahyu e dow Annabaaɓe.
Gooŋɗinde defte:
Ko ɗeen ngoni defte ɗe Alla tellini e Nelaaɓe Makko.
- Hono Quraana telliiɗo e Muhamadu-yo o his-.
- Injiil telliinde e Iisa yo o his.
-Tawraata : deftere telliinde e Muusa yo o his.
- Jabuura: Telliinde e Daawuuda yo o his.
- Ɗeri Ibraahiima e Muuusa: tellinaaɗi e Ibraahiima e Muusa.
Gooŋɗinde Nulaaɓe:
Ko ɓeen ngoni ɓe Alla neli e jiyaaɓe makko ngam ɓe nganndinaɓe, ɓe mbeltinira ɓe moƴƴere e aljanna, ɓe njeertinaɓe bone e yiite.
- Ɓuri e maɓɓe ko; Joman en pellital ko ɓeen ngoni:
Nuuhu yo kisal won e makko.
Ibraahiima yo kisal won e makko.
Muusa yo kisal won e makko.
Iisa yo kisal won e makko.
Muhamadu yo kisal won e makko.
Gooŋɗinde ñalngu cakkatiingu:
Kongu caggal maayde e nder yenaande, ñande darnga, ñande ummital e haasbeede, ka yimɓe aljanna ñiiɓata e galleeji maɓɓe yimɓe yiite(jaynge) kadi ñiiɓa e galleeeji maɓɓe.
Gooŋɗinde hoddira ko moƴƴi heen e ko boni heen:
Hoddiro: Ɗuum woni fiɓde wonde Alla ina anndi kala ko yanata e nde winndere, e wonde O winndii ɗum e Alluwal deenangal ngal, O welaa goodal mum e tagu mum.
Alla Toowɗo O daali ( Pellet min tagrii kala huunde e hoddiro 49)[Simoore Qamari] 49.
- Ɗuum ko e martabaaji nay ɗiin ngoni:
Gadanal ngal: ganndal Alla toowɗo O, ina e ɗuum ganndal makko gadingal kala huunde, ko adii de nde yanata e caggal de nde yani.
Daliil mum ko daalol Alla toowɗo o : ( Pellet ina woodani Alla ganndal darnga, hombo tellina faabo, hombo anndi ko woni e ranngaaji fittaandu annda kondu faggato, janngo fittaadu anndah hondi leydi ndu maayata, pellet Alla ko o ganndo kumpatiiɗo). [ Simoore Luqmaan: 34].
Ɗimmal ngal: Alla winndii ɗuum e Alluwal deenangal ngal, kala ko yani e ko yanoyta ina winnda ka Makko e nder deftere.
Daliil mum ko daalol Alla: ( Ina woodani mbo coktirɗe mbirniindi hay gooto anndah ɗe si wonah Kaŋko, hombo anndi ko woni e jeeri e ko woni e maayo, kaakalol yanatah si wonah hombo anndi ngol, wonah abbere e nder niɓɓe leydi wonah ko hecciɗi wonah ko yoori si wonah tawa ina e deftere feeñnde59). [Simoore An aam: 59].
Tataɓal ngal: Ngaal woni kala ko yani ko e haajaande Alla, hay huunde waɗatah e mum wollo e tagoore makko si wonah ko e haajaa- nde Alla Toowɗo O.
Daliil mum ko daalol Alla: ( wonande kala e mon kaajaaɗo nde o fooccoto, on kaajetaake si wonah Alla joom binnde ɗe haaje 29). [ Simoore Takwiir: 28, 29 ].
Nayaɓal ngal: Gooŋɗinde denndaangal goodaaɗi ko tagaaɗi, ɗi Alla tagi, O tagi jaatiiji e sifaaji e dille majji, e kala huunde e majji.
Daliil mum ko daalol Alla: ( Alla tagi on, e ko ngolloton ko 96). [Simoore Saafaati: 96 ].

Jaabawol: Ko haala Alla Toowɗo O, ko wonah tagaako.
Alla Toowɗo O daali: ( Si gooto e sirkuɓe ɓe hoɗi maa ma, hottu ɗum haa o nana haala Alla..). [Simoore Tawbati: 6].

Jaabawol : Sunna woni kala konngol wolla gollal, wolla qirrande wolla sifa tagu wolla jikku wonande Nelaaɗo, yo kisal won e makko.

Jaabawol: kala ko yimɓe cosi e diine, tawa ɗum alaano e yonto Annabi yo kisal won e makko e Wondiiɓe makko.
* En njaɓatah ɗum en nduttat ɗum.
Ngam konngol Annabi yo kisal won e makko. " Kala bida ko majjere" Ko Abu Daawuuda habri mbo.
Yeru mum ko: ɓeydude e dewe, hono ɓeydu- de e sallige lootngal nayaɓal, e waɗde gammu, ɗum jolaani ummaade e Annabi yo kisal won e makko.

jaabawol: alwlaa'u woni: yiɗde gooŋɗinɓe e wallude ɓe.
Alla Toowɗo O daali: ( Gooŋɗinɓe worɓe e gooŋɗinɓe rewɓe yogo e maɓɓe ko yiɗɓe yogo goɗɗo o) [ Simoore Tawbati: aaya 71].
albaraa'u woni: Añde heefereeɓe e tikkande ɓe.
Alla Toowɗo O daali: ( Woodani on ñeemtinorgal moƴƴal e Ibraahiima, e ɓeen wonduɓe e makko, nde ɓe mbii yimɓe munen de komin hisɓe e mon, e ko ndewaton ko, ko wonah Alla, min njeddii mon, ngañngu e tikkere feeñi hakkunde men cay, haa gooŋɗinon Alla gooto O). [Simoore Mumtahinati: 4].

Jaabawol: Alla jaɓatah diine mbo wonah diine islaam.
Alla Toowɗo O daali: ( kala mbo ɗaɓɓiri diine mbo wonah diine islaam o jaɓanetaake ko e pertuɓe o jeyete ñande laakara 85). [ Simoore Aali Imrana 85].

Jaabawol: Yeru konngol: yennude Alla wollo Nelaaɗo Makko yo o his.
Yeru golle: Hoynude kaamiil wollo sujjande mbo wonah Alla.
Yeru fiɓnde: Fiɓde woodeede potɗo reweede mbo wonah Alla Toowɗo O wollo fiɓde woo- deede tagɗo mbo wonah Alla Toowɗo O.

Jaabawol:
1- Naafiqaagu manngu: Ɗuum woni suuɗde keefeeru e feññinde iimaan.
Ngal yaltinat e islaam ngal jeya ko e keeferaagu manngu.
Alla Toowɗo O daali: ( Pellet naafiqeeɓe ɓe ngonata ko ɗo ɓuri leesɗude e yiite a dañantaaɓe ballo- 145-. [Simoore Nisa'i aaya 145].
2- Naafiqaagu tokoosu:
Yeru: Fende e luutndaade aadi e jamfaade hoolaare.
Ngal ɗo yaltintah e islaam, ngal jeya ko e bakkatuuji ɗi joom mum waawi leɓtireede.
Nelaaɗo yo jam e kisal won e makko maaki: " Maandeeji naafiqaagu ko tati: si o yeewtii o fena, si o fodii o luutndo, si o hoolaama o jamfo". Ko Bukaari e Muslim kabri mbo.

Jaabawol- Muhamadu yo jam e kisal ngon e makko maaki:
Alla Toowɗo O daali: ( Muhamadu wonah baaba hay gooto e mon, kono kay ko o nelaaɗo Alla e timmoode Annabaɓe...). [Simoore Ahjaab aaya 40] - Nelaaɗo yo kisal won e makko maaki. "Ko miin woni timmoode Annabaaɓe annabi aratah caggal am" Abu Daawuuda e Tirmiji e woɓɓe kabri mbo.

Jaabawol: Ɗuum woni kala ko Alla totti annabaaɓe tawa ina seeki aada ngam hollude gooŋɗude ɓe, yeru:
Seekeneede lewru wonande Nelaaɗo yo jam e kisal ngon e makko.
- Seekeneede maayo wonande Muusa yo jam e kisal ngon e makko, e yoolde Fir'awna e konuuji makko.

Jaabawol: Sahaabe woni: Kawruɗo e Nelaaɗo o gooŋɗani mbo o maayi e islaam.
Heɗen njiɗiɓe heɗen ñemmba ɓe, kamɓe ɓuri moƴƴude e yimɓe he caggal Annabaaɓe.
Ɓuri moƴƴude e maɓɓe ko: Lomtinooɓe naya ɓe:
Abu Bakri yo weluya Alla won e makko.
Umar yo weluya Alla won e makko.
Usmaan yo weluya Alla won e makko.
Aliyyu yo weluya Alla won e makko.

Jaabawol: Ɓeen ngoni suddiiɓe Annabi.
Alla toowɗo o daali: ( Annabi ɓuri haandude e gooŋɗuɓe ɓe e pittaali maɓɓe, suddiiɓe makko ko yummi-raaɓe maɓɓe). [ Simoore Ahjaab: aaya 6].

Jaabawol: En njiɗatɓe keetnenɓe e fiyakuuji men, ngañen añɓeɓe, mbaasen ɓurtinde e maɓɓe, ɓesngu Nelaaɗo woni suddiiɓe mak- ko e ɓiɓɓe makko e juulɓe jeyaaɓe Haasim e ɓiɓɓe Muɗɗalibi.

Jaabawol; Waɗɗi men e maɓɓe ko hormaade ɓe, e nanande ɓe e ɗoftaade ɓe siɓe ngoo- paani, e waasde yaltude e maɓɓe, e ñaagana- ɓe e laaɓande ɓe deedi ko suuɗi e ko feeñi .

Jaabawol: Aljanna, Alla Toowɗo O daali: (Pellet Alla ina naatna ɓeen gooŋɗinɓe ɓe ngolli golle moƴƴe aljannaaji ɗi caatli ndogata les majji...). [Simoore Muhamadu : 12]

Jaabawol: Yiite Alla daali: ( Ndeenee(kulee) yiite nge kuɓɓam mum woni yimɓe e kaaƴe nge heblanaama heefereeɓe 24). [ Simoore Baqara aaya: 24]

Jaabawol: Kulol woni: Hulde Alla e leɓte makko.
Njoorto: woni tijjaade baraaje Alla e yaafaawuyo e yurmeende makko.
Woni daliilu mum ko: Daalol Alla: ( Ɓeen ñaagatooɓe hoɓe ɗaɓɓira joom maɓɓe jokkorgal, hombo e maɓɓe ɓuri ɓallaade, hoɓe njoorto yurmeende makko hoɓe kula leɓte makko, pellet leɓte joom ma ko deeneteeɗe 57). [ Simoore Al Israa'i: aaya 57 ] Alla toowɗo O daali : ( habru jiyaaɓe am, pellet ko miin woni jaafatooɗo jurmotooɗo49. e pellet wonde leɓte am ɗe ngoni leɓte muusɗe 50). [ Simoore Al Hijri: 49, 50]

Jaabawol- Alla, Joomiraaɗo, Jurmotooɗo, Nanoowo, Ji'oowo, Ganndo, Jeɗoowo, Guurɗo, Mawɗo.... e ko wonah ɗum e inɗe e sifaaji ɓurɗi toowde.

Jaabawol- Alla: Woni deweteeɗo e goongo, kanko tan O alah denndadiijo.
Joomiraaɗo: woni tagɗo, jeyɗo, garsaginoo-wo( jeɗoowo), jiiloowo, kanko tan, senaare woodanii Mbo.
Nanoowo: woni mbo nanɗe makko piilti kala huunde, hombo nana kala sawtuuji, koɗi ceerti ko fof.
Ji'oowo: ji'oowo kala huunde, hombo yi'a kala huunde, foti nde famɗu wollo nde mawnu.
Ganndo: woni mbo ganndal mum fiiltii kala huunde, foti ko ka ɓenni wollo ko wona, wollo ko arata.
Jurmotooɗo: woni mbo yurmeende makko yaajani kala ko taga, e kala ko wuuri, kala jiyaaɓe e tagaaɓe ngoni ko e les yurmeende makko.
Jeɗoowo: woni jeɗoowo arsaqina denndaa- ngal tagoore ummaade e yimɓe e jinneeji e denndaangal daabeeje.
Guurɗo: woni guurɗo mbo maayatah, tagoore nde fof noon maayat.
Mawɗo: woni mbo timmal e manngu fof woodani e nder sifaaji makko e inɗe e golle makko.

Jaabawol: En njiɗatɓe, nduttaɗen e maɓɓe ko faati e naamne e joljole sariyankooje, en kaalatah e maɓɓe si wonah ko yooɗi, kala kaalɗo e maɓɓe ko yooɗaani, o wonaani e laawol.
Alla Toowɗo O daali: ( Alla ina ɓamta ɓeen gooŋɗinɓe ummaade e mon, e ɓeen tottaaɓe ganndal darajaaji, Alla ko kumpatiiɗo ko mbaɗaton ko). [Simoore Al Mujaadalati aaya 11]

Jaabawol: Ɓeen ngoni gooŋɗinɓe hulɓe Alla.
Alla Toowɗo O daali: ( ko noon waliyaaɓe Alla kulol woodanaani ɓe te ɓe cunataako 62. ɓeen gooŋɗinɓe ɓe ngoni hulɓe Alla 63). [Simoore Yuunus: 62-63]

Jaabawol: Iimaan ko bolle e golle e fiɓnde.

Jaabawol: Gooŋɗinde ina ɓeydoro ɗoftaare ina ustoro goopol.
Alla Toowɗo O daali: ( tigi tigi woni gooŋɗinɓe ko, ɓeen ɓe si Alla jaŋtaama ɓerɗe maɓɓe kula, si aayeeje Alla njaŋtaama e dow maɓɓe, ɗe ɓeydaɓe gooŋɗinde, hoɓe mbakkilo e joom maɓɓe 2). [Simoore Anfaali: 2]

Jaabawol: Woni de ndewata Alla, ellee haɗa mbo yi'a, si a yi'aani mbo, pellet hombo yii ma.

J- Golle ina njaɓe e dow sarɗeeji ɗiɗi :
1- Siɗe ngoni laaɓɗe ngam Alla.
2- Si ɗe ngonii e Sunna Nelaaɗo.

J- Ɗuum woni tuugnaade Alla ko faati e fooɗde nafoore e duñde lorla, wondude e nanngude e sababuuji.
Alla Toowɗo O daali: ( kala bakkaliiɗo e Alla, o yonii mbo..). [Simoore Ɗalaaqi: 3]
(Hasbuhu) woni o yonii mbo.

J- Ko moƴƴi: woni yamirde kala ɗoftaare Alla, ko boni: woni haɗde kala ko woni goopol Alla Tedduɗo O.
Alla Toowɗo O daali: ( on ngoni ɓurɓe moƴƴude e leƴƴi jaltinaaɗi ngam yimɓe, hoɗon njamira moƴƴere hoɗon kaɗa bonannde hoɗon ngooŋɗina Alla..). [Simoore Aali Imraana aaya 110]

J: Ko ɓeen wonɓe e ko Nelaaɗo wonno e Sahabaaɓe makko ka bolle e balle e fiɓnde.
Ɓe inniraama yimɓe sunna ngam rewdeɓe sunna nelaaɗo, ɓe ngoppi bida.
Dental (aljamaa'a): ɓe inniraama noon sabu renndude ɓe e goongo ɓe ceertaani.